پایگاه اطلاع رسانی حضرت آیت الله العظمی روحانی«قدس سره»
حضرت آیت الله العظمی روحانی: امر به معروف و نهی از منکر از بزرگترین واجبات است و سکوت در مقابل بدعت گذاران در دین جائز نیست

حضرت آیت الله العظمی سید محمد صادق روحانی (مد ظله العالی) در فصل چهارم Ø¬Ù„د نوزدهم Ú©ØªØ§Ø¨ گران‌سنگ فقه الصادق، با استناد به منابع مهم حدیثی Ùˆ فقه امام صادق علیه السلام، به بحث درباره اهمیت Ùˆ وجوب شرایط امر به معروف Ùˆ نهی از منکر در فرهنگ شیعی پرداخته اند. معظم له احکام Ùˆ آداب شرعی Ùˆ فقهی این فریضه واجب را Ø¨Ù‡ طور مستند تبیین نموده، Ùˆ دیدگاه‌های عالمان بزرگ شیعه، از آغاز تا عصر حاضر را نیز در تبیین Ùˆ توضیح این فریضه الهی مورد استفاده قرار داده اند. اکنون Ùˆ با توجه به اهمیت موضوع امر به معروف Ùˆ نهی از منکر در جامعه اسلامی، ترجمه فارسی مقدمه ایشان براین مبحث در اختیار علاقمندان قرار Ù…ÛŒ‌گیرد.

دفتر تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی روحانی (مدظله العالی)

*****************
بسم الله الرحمن الرحیم

«Ø§Ù„حمد لله على ما أولانا من التفقّه فی الدین، والهدایة إلى الحقّ المبین، Ùˆ أفضل صلواته على رسوله صاحب الشریعة الخالدة إلى یوم الدین، وعلى آله العلماء بالله الاُمناء على حلاله وحرامه أجمعین».

انسان به لحاظ طبیعت Ùˆ ماهیّت موجودی اجتماعی است، Ùˆ در آیات بسیاری از قرآن کریم به این معنا اشاره شده است؛ مانند: (یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا)Ø› «Ø§ÛŒ مردم، ما همه شما را نخست از مرد Ùˆ زنی آفریدیم Ùˆ آن گاه شعبه‌های بسیار Ùˆ فرق مختلف گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید، همانا بزرگوار Ùˆ با افتخارترین شما نزد خدا با تقواترین شمایند، همانا خدا کاملاً دانا Ùˆ آگاه است» (1)Ø› Ùˆ نیز: (Ùˆ َهُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْمَاء بَشَرًا فَجَعَلَهُ نَسَبًا ÙˆÙŽ صِهْرًا)Ø› «Ùˆ او خدایی است Ú©Ù‡ از آب (نطفه) بشر را آفرید Ùˆ بین آنان خویشی نسب Ùˆ بستگی ازدواج قرار داد، Ùˆ خدای تو (بر هر چیز) قادر است» (2). آیات دیگری نیز به این مطلب اشاره دارد.

اولین اجتماعی Ú©Ù‡ انسان در آن حاضر Ù…ÛŒ‌شود، اجتماع خانواده است Ú©Ù‡ با ازدواج Ø´Ú©Ù„ Ù…ÛŒ‌گیرد. پس از آن، انسان هم‌نوع خویش را در راه رفع نیازهایش به خدمت Ù…ÛŒ‌گیرد Ùˆ این روند تا بدان‌جا ادامه Ù…ÛŒ‌یابد Ú©Ù‡ خود را به Ø´Ú©Ù„ ریاست Ùˆ حکومت نشان Ù…ÛŒ‌دهد.

در برخی آیات قرآن کریم به این مطلب اشاره شده Ú©Ù‡ مردم در آغاز خلقت، امتی واحد بودند Ùˆ تفاوتی میان افراد وجود نداشت؛ پس از آن، اختلافات پدیدار گردید Ùˆ خداوند انبیا را همراه کتاب مبعوث گردانید تا اختلافات مردم را از میان بردارند Ùˆ آن‌ها را به اجتماعی واحد بازگردانند. از جمله آن آیات این آیه است Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ‌فرماید: (كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبیینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بالْحَقِّ لِیحْكُمَ بَینَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُواْ فِیه)ِ؛ «Ù…ردم یک گروه بودند، خدا رسولان را فرستاد Ú©Ù‡ (نیکوکاران را) بشارت دهند Ùˆ (بدان را) بترسانند، Ùˆ با آنان کتاب به راستی فرستاد تا در موارد نزاع مردم تنها دین خدا به عدالت حکمفرما باشد» (3).

اسلام عزیز اوّلین مبلّغی است Ú©Ù‡ از مردم خواسته است به اجتماع اطراف خود توجه داشته باشند، Ùˆ آن‌ها را به سوی زندگی سعادتمندانه Ùˆ حیات نیکو در سایه‌ÛŒ اجتماع فراخوانده است. خداوند متعال Ù…ÛŒ‌فرماید: (وَاعْتَصِمُواْ بحَبْلِ اللّهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ)Ø› «Ùˆ همگی به رشته (دین) خدا Ú†Ù†Ú¯ زده Ùˆ به راه‌های متفرّق نروید» (4) تا آن‌جا Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ‌فرماید: (وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ یدْعُونَ إِلَى الْخَیرِ وَیأْمُرُونَ بالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)Ø› «Ùˆ باید برخی از شما مسلمانان، خلق را به خیر Ùˆ صلاح دعوت کنند Ùˆ امر به نیکوکاری Ùˆ نهی از بدکاری کنند، Ùˆ اینها (Ú©Ù‡ واسطه هدایت خلق هستند) رستگار خواهند بود» (5)Ø› هم‌چنین آیات (إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُواْ دِینَهُمْ وَكَانُواْ شِیعًا لَّسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیءٍ)Ø› «Ø¢Ù†Ø§Ù† Ú©Ù‡ دین را پراکنده نمودند Ùˆ (در آن) فرقه فرقه شدند (چشم از آنها بپوش) چنین کسان به کار تو نیایند» (6)ØŒ (وَلاَ تَنَازَعُواْ فَتَفْشَلُواْ وَتَذْهَبَ رِیحُكُمْ)Ø› «Ùˆ هرگز راه اختلاف Ùˆ تنازع نپویید Ú©Ù‡ در اثر تفرقه ترسناک Ùˆ ضعیف شده Ùˆ قدرت Ùˆ عظمت شما نابود خواهد شد» (7)ØŒ (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَینَ أَخَوَیكُمْ)Ø› «Ø¨Ù‡ حقیقت مؤمنان همه برادر یکدیگرند پس همیشه بین برادران ایمانی خود صلح دهید» (8). این آیات Ùˆ آیات فراوان دیگر، انسان‌ها را به اتّحاد Ùˆ اتّفاق، Ú©Ù‡ از مزایای معنوی جوامع انسانی است، فرا Ù…ÛŒ‌خوانند.

راز آشکار این اهتمام، آن است Ú©Ù‡ افعال مردم، در عین حال Ú©Ù‡ بی‌شمارند، دارای یک ماهیّت هستند Ùˆ ناگفته پیداست Ú©Ù‡ گردهم‌آیی این افعال، تأثیر Ùˆ قدرت آن را افزون خواهد کرد؛ همان‌طور Ú©Ù‡ جمع شدن آب در یک‌جا به مراتب سودمندتر از زمانی است Ú©Ù‡ در چندین ظرف Ùˆ به Ø´Ú©Ù„ پراکنده جمع شده باشد. اتّحاد افعال نیز موجب ایجاد هسته‌ÛŒ دیگری در جامعه Ù…ÛŒ‌شود Ú©Ù‡ با توجّه به خصوصیات Ùˆ توانایی مردم، Ùˆ نیز عملکرد آنان، نیروی اجتماعی قدرتمندی را به‌وجود Ù…ÛŒ‌آورد Ú©Ù‡ هنگام بروز تعارض Ùˆ تضاد، بر توانایی‌های فردی غلبه Ù…ÛŒ‌کند. در چنین جامعه‌ÛŒ صالحی، افراد نیز خواه ناخواه فساد نمی‌کنند. عکس این مطلب هم صادق است Ùˆ در جامعه‌ÛŒ فاسد، تربیت اخلاق Ùˆ غرایز به سرانجام نمی‌رسند؛ Ùˆ این امر، اساس وجود یک جامعه است.

به همین دلیل، عقیده داریم Ú©Ù‡ اسلام مهم‌ترین احکام Ùˆ قوانین خود مانند: حجّ، جهاد، نماز Ùˆ زکات را بر مبنای جامعه وضع نموده Ùˆ از آن محافظت کرده است؛ Ùˆ در کنار همه‌ÛŒ این فرایض، دعوتِ به خوبی Ùˆ امر به معروف Ùˆ نهی از منکر را قرار داده تا هدف جامعه‌ÛŒ اسلامی، سعادت حقیقی، تقرّب Ùˆ منزلت نزد خدای متعال باشد. هم‌چنین، اسلام در کنار مواردی از قبیل اجرای حدود، اجرای قصاص، اخذ دیه Ùˆ سیاست‌های صحیحِ حکیمانه، صادقانه، مخلصانه Ùˆ سودمندی Ú©Ù‡ حکومت اسلامیِ مشروع، نگاهبان آن است، ضمانت اجرای قوانین خود را بر عهده‌ÛŒ جامعه نهاده است. از سوی دیگر، چون امر به معروف Ùˆ نهی از منکر سبب انجام واجبات، اطمینان خاطر مذاهب، برطرف گردیدن مظالم، آبادانیِ زمین، سامان یافتنِ امور، کشاندن جامعه به سوی عزّت Ùˆ صلاح، چشیدن شیرینی نعمت Ùˆ ظهور نشانه‌های سعادت است، عقل نیز حُسن آن را درمی‌یابد.

*به همین دلیل، امر به معروف Ùˆ نهی از منکر به اجماع مسلمانان شرعاً واجب، بلکه از ضروریات دین، Ùˆ بلکه از مهم‌ترین Ùˆ بزرگ‌ترین واجبات است؛ Ùˆ نیز، روش صالحان، راه انبیا Ùˆ مرسلین Ùˆ بلکه از سجایای پروردگار جهانیان است. از این رو، در روایات آمده است:

«Ù„ا یزالُ النّاسُ بِخَیرٍ ما أمَروا بالمَعروفِ وَنَهَوا عَنِ المُنكَرِ فَإذا Ù„ÙŽÙ… یفعَلوا نُزِعَت مِنهُمُ البَرَكاتُ، ÙˆÙŽ سُلِّطَ بَعضُهُم عَلى بَعضٍ Ùˆ ÙŽÙ„ÙŽÙ… یكُن لَهُم ناصِرٌ فِى الأرضِ ÙˆÙŽ لا فِى السَّماءِ» (9).

«ØªØ§ زمانى كه مردم امر به معروف Ùˆ نهى از منكر نمایند Ùˆ در كارهاى نیك Ùˆ تقوا به یارى یكدیگر بشتابند، در خیر Ùˆ سعادت خواهند بود. امّا اگر چنین نكنند، بركت‏ها از آنان گرفته شود Ùˆ گروهى بر گروه دیگر سلطه پیدا كنند Ú©Ù‡ نه در زمین یاورى دارند، نه در آسمان». Ú†Ù‡ جای تعجّب است!ØŸ چراکه این دو، وظیفه‌ای مهمّ هستند Ùˆ خداوند به خاطر آن پیامبرانی مبعوث کرده است؛ وظیفه‌ای Ú©Ù‡ هرگونه سستی در اجرای آن در جامعه‌ÛŒ اسلامی، اسلام را به سمت اضمحلال Ùˆ نابودی سوق داده، جهالت، گمراهی Ùˆ فساد را گسترش خواهد داد Ùˆ موجب Ù…ÛŒ‌شود مردم از جایی Ú©Ù‡ احتمال نمی دهند، هلاک شوند.

با این حال، در عصر حاضر، اتّفاقی Ú©Ù‡ رسول خدا (صلی الله علیه Ùˆ آله) از وقوع آن Ù…ÛŒ‌ترسید، رخ داده است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه Ùˆ آله) فرمود:

«ÙƒÙŽÛŒÙÙŽ بكُمْ إِذَا فَسَدَتْ نِسَاؤُكُمْ ÙˆÙŽ فَسَقَ شَبَابُكُمْ ÙˆÙŽ لَمْ تَأْمُرُوا بالْمَعْرُوفِ ÙˆÙŽ لَمْ تَنْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ؟ فَقِیلَ لَهُ ÙˆÙŽ یكُونُ ذَلِكَ یا رَسُولَ اللهِ؟ فَقَالَ نَعَمْ ÙˆÙŽ شَرٌّ مِنْ ذَلِكَ، كَیفَ بكُمْ إِذَا أَمَرْتُمْ بالْمُنْكَرِ ÙˆÙŽ نَهَیتُمْ عَنِ الْمَعْرُوفِ؟ فَقِیلَ لَهُ: یا رَسُولَ اللهِ ÙˆÙŽ یكُونُ ذَلِكَ؟ قَالَ: نَعَمْ ÙˆÙŽ شَرٌّ مِنْ ذَلِكَ كَیفَ بكُمْ إِذَا رَأَیتُمُ الْمَعْرُوفَ مُنْكَراً ÙˆÙŽ الْمُنْكَرَ مَعْرُوفاً؟» (10).

چگونه است حال شما هنگامى كه زنان شما فاسد Ùˆ جوانان شما فاسق گردند؟ Ùˆ آن در صورتى است كه امر به معروف Ùˆ نهى از منكر را ترك كنید. عرض كردند: آیا چنین زمانى فرا مى‏رسد؟ حضرت فرمود: آرى، بدتر از این هم مى‏شود Ùˆ آن این‏ كه: چگونه است حال شما هنگامى كه امر به منكر Ùˆ نهى از معروف كنید؟ عرض كردند: اى پیامبر! آیا این چنین وضعى فراخواهد رسید؟ فرمود: آرى، بدتر از این هم مى‏گردد. Ùˆ آن این‌Ú©Ù‡: چگونه است حال شما زمانى كه معروف در جامعه منكر Ùˆ منكر معروف گردد؟». پس، (إنّا لِلّهِ Ùˆ إنّا إلَیهِ راجِعونَ).

بحثی نیست Ú©Ù‡ وجوب امر به معروف Ùˆ نهی از منکر شرایطی دارد؛ Ù„Ú©Ù† این مطلب بر گروهی مشتبه شده است؛ چنان Ú©Ù‡ برخی شرایط واجب را جزء شرایط وجوب برشمرده، آن‌گاه این شرایط را نیز به میل خود تفسیر کرده‌اند! مثل این Ú©Ù‡ آن‌ها از آنچه بر ترک این فریضه مترتّب است، غافل‌اند! به ویژه سکوت در مقابل بدعت‌گزاران در دین Ú©Ù‡ دشمنان حقّ هستند. کسانی Ú©Ù‡ اگر فرصت یابند احکام خدای متعال را تبدیل Ù…ÛŒ‌کنند وسنّت رسول خدا(صلی الله علیه Ùˆ آله) را تغییر Ù…ÛŒ‌دهند؛ چنان Ú©Ù‡ از اسلام تنها نامی Ùˆ از قرآن تنها رسمی باقی Ù…ÛŒ‌ماند.

امام باقر (علیه السلام) درباره‌ÛŒ ایشان فرموده است:

«ÛŒÙƒÙÙˆÙ†Ù فِی آخِرِ الزَّمَانِ قَوْمٌ یتَّبَعُ فِیهِمْ قَوْمٌ مُرَاءُونَ یتَقَرَّءُونَ ÙˆÙŽ یتَنَسَّكُونَ حُدَثَاءُ سُفَهَاءُ لَا یوجِبُونَ أَمْراً بمَعْرُوفٍ ÙˆÙŽ لَا نَهْیاً عَنْ مُنْكَرٍ إِلَّا إِذَا أَمِنُوا الضَّرَرَ یطْلُبُونَ لِأَنْفُسِهِمُ الرُّخَصَ ÙˆÙŽ الْمَعَاذِیرَ یتَّبِعُونَ زَلَّاتِ الْعُلَمَاءِ ÙˆÙŽ فَسَادَ عَمَلِهِمْ یقْبِلُونَ عَلَى الصَّلَاةِ ÙˆÙŽ الصِّیامِ ÙˆÙŽ مَا لَا یكْلِمُهُمْ فِی نَفْسٍ ÙˆÙŽ لَا مَالٍ ÙˆÙŽ لَوْ أَضَرَّتِ الصَّلَاةُ بِسَائِرِ مَا یعْمَلُونَ بأَمْوَالِهِمْ ÙˆÙŽ أَبْدَانِهِمْ لَرَفَضُوهَا كَمَا رَفَضُوا أَسْمَى الْفَرَائِضِ ÙˆÙŽ أَشْرَفَهَا...» (11).

در آخرالزمان مردمی خواهند بود كه از گروه خاصی پیروی Ù…ÛŒ‌كنند كه ریاكارند Ùˆ تظاهر Ù…ÛŒ‌كنند كه قاری قرآن Ùˆ اهل عبادت‌اند. آنان تازه‌كار Ùˆ ساده لوح‌اند، نه امر به معروفی را بر خود واجب Ù…ÛŒ‌دانند نه نهی از منكری را؛ مگر زمانی كه از ضرر Ùˆ زیان محفوظ باشند. پیوسته در این راه برای خود عذر Ùˆ بهانه Ù…ÛŒ‌تراشند. اینان اشتباهات Ùˆ لغزش‌هایی را كه در رفتار Ùˆ گفتار عالمان حقیقی رخ داده است، Ù¾ÛŒ Ù…ÛŒ‌گیرند. در انظار مردم به نماز Ùˆ روزه Ùˆ اعمالی كه برای مال Ùˆ جانشان خطری ندارد، روی Ù…ÛŒ‌آورند. اگر زمانی شرایطی پیش آید كه نماز خواندن هم سبب بروز مشكلی برای مال‌ها Ùˆ بدن‌هایشان شود، نماز را نیز ترك Ù…ÛŒ‌كنند؛ همان گونه كه كامل‌ترین Ùˆ والاترین فرایض را ترك كردند».

مثل این حدیث از سید جوانان اهل بهشت، امام حسین (علیه السلام) (12) Ùˆ نیز در نامه امام زین العابدین (علیه السلام) به محمّد بن مسلم زهری وارد شده است. (13)

تجربه نشان داده است در هر عصری Ú©Ù‡ این وظیفه‌ÛŒ بزرگ به‌خاطر ضعف نفس، ترس از ضرر متوهّم یا مکروه Ùˆ یا طمع در زینت‌های دنیای پست ترک شده، فساد دین Ùˆ دنیا در Ù¾ÛŒ آن ظاهر گردیده، برکت از میان امّت برداشته شده Ùˆ ظالمان بر مردم مسلّط شده‌اند؛ Ùˆ نه در زمین Ùˆ نه در آسمان، یاری‌گری برایشان نبوده است. از دیگر سو، در هر عصری Ú©Ù‡ مصلِح یا عالِمی ربّانی این فریضه را اقامه کرده، امور جامعه به سوی صلاح Ùˆ عزّت سوق داده شده، نشانه‌های سعادت بر مردم پدیدار گردیده Ùˆ آنان طعم شیرین نعمت‌های مادّی Ùˆ معنوی را چشیده‌اند.

«ÙˆÙŽ ما تَوفیقی الّا باللهِ، عَلَیهِ توکّلتُ ÙˆÙŽ إلَیهِ اُنیبُ، ÙˆÙŽ هُوَ حَسبی ÙˆÙŽ نِعمَ الوَکیِل».

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

1. حجرات (49): 13.
2. فرقان (25): 54.
3. بقره (2): 213.
4. آل عمران (3): 103.
5. آل عمران (3): 104.
6. انعام (6): 159.
7. انفال (8): 46.
8. حجرات (49): 10.
9. التهذیب، ج 6ØŒ ص 181ØŒ Ø­ 23Ø› وسائل الشیعه، ج 16ØŒ ص 123ØŒ Ø­ 21144. این عبارت در وسائل الشیعه چنین آمده است: «Ù„اتَزالُ أمّتي بِخَیر ما أمِروا...».
10. اصول کافی، ج 5، ص 59، ح 14؛ وسائل الشیعه، ج 16، ص 121، ح 21138.
11. اصول کافی، ج 5، ص 55، ح 1؛ التهذیب، ج 6، ص 180، ح 21.
12. تحف العقول، ص 237.
13. تحف العقول، ص 274.